Roofs 2020-06-34 Bomen over bomen op het dak

Special multifunctionele daken:

De toepassing van bomen heeft nogal wat aandachtspunten. In vogelvlucht biedt erik Steegman in dit artikel een overzicht van de ‘do’s and don’ts’.

Erik Steegman, NDA

Met de komst van het nieuwe, markante depot van Boijmans van Beuningen in Rotterdam (zie elders in dit nummer) wordt de vurige wens van de nog altijd internationaal furore makende architect Winy Maas, met zijn medewerkers van MVRDV architects uit Rotterdam, ingewilligd: ook in Nederland komen tot in de hemel groeiende ‘bomen op het dak.’ Het is zeker niet het eerste bomendak, er zijn er veel ontworpen en ook gereali­seerd, en er zullen er ook veel blijven komen. Wel telkens op maat geadviseerd, met ieder project weer vanuit een bijzondere invulling. En telkens ook de vraagstelling vanuit de dakenbranche: “Hoe gaat het met de waterdichting onder een bomendak?” Bomen vangen veel wind, zowel letterlijk als figuurlijk. De geschiedenis leert dat er vaker over bomen op het dak is gesproken, overigens niet altijd even positief.

Kleine bomen worden groot

Op het dak van de parkeergarage bij het hoofdkantoor van ING in Amsterdam is vele jaren geleden als eerste een daktuin uitgevoerd met een toenmalige inrichting van nog kleine bomen. Vele jaren later werd dit thema weer actueel, toen aan het dakbedekkingssysteem renovatiewerkzaamheden moesten plaatsvinden en de bomen inmiddels enorm waren uitgedijd! Ik sprak de toenmalige facilitair manager van ING, die de renovatie moest starten, waarbij hij aangaf dat men indertijd een bewuste keuze had gemaakt voor de natuur op het dak, maar bij het ontwerp geen budget had meegenomen voor een latere renovatie. De realiteit dat bomen groeien en daardoor extreem kostenbepalend kunnen gaan zijn tijdens een renovatie van een relatief simpele dakbedekking, was bij het ontwerp niet meegenomen. Als men dit in de ontwerpfase had geweten, was wellicht deze keuze voor echte bomen niet gemaakt!

Wij, als groene-daken-vertegenwoordigers en enthousiaste­lingen voor meervoudig ruimtegebruik op daken, geven vaak aan dat de keuze voor een levensduurverwachting van een dakbedekkingssysteem afhankelijk zal moeten zijn van de levensduurverwachting van een daktuin. Bomen kunnen honderden jaren oud worden: welke dakbedekking is daar dan tegen bestand?

Jaren later werd ik geconfronteerd met de nieuwbouw van het toenmalige ministerie van VROM in Den Haag, weliswaar nu overdekt, werd door Hoogstad van Tilburg architecten in de enorme serres, die ook opengeschoven konden worden, op de animatie van de vloer van de garage drie mooie palmbomen ingetekend en als kleine bomen tijdens de bouw alvast in zijn geheel geplaatst. Alweer 25 jaar later werden deze bomen in houten schijven uit de serre gereden. De palmbomen waren te groot geworden.

Jaren later kwamen ook bomen op het dak van het ministerie van Justitie en Binnenlandse Zaken, tijdens de bouw nog JUBI-toren genoemd. Deze staan hoog boven Den Haag fier te pronken op de 10de etage, met wel een wat ander gerafeld blad dan in een beschutte natuur op maaiveld door dezelfde natuur is gepland. Door weer en wind is de bladstructuur van de boom aangepast, vanwege de extremere hoogte waarop de bomen geplaatst zijn, overigens in detail tegen het afwaaien vastgezet met de nodige tuigdraden.

De juiste boom op de juiste plek

In Planten voor alle Daken van Annemieke Langendoen staan onder een rijke hoeveelheid hoofdstukken alle bomen genoemd als mogelijk gebruik voor het gebruik op daken. Er zijn zelfs kwekers die deze bomen specifiek prefab kweken voor gebruik op een gebruiksdak. Wortels worden niet de diepte in gekweekt, maar veel meer de breedte in gestuwd op het voorkweekadres, een aparte techniek. Overigens is ook weer niet iedere boom geschikt te maken voor een dakfunctie. Ook de windgevoeligheid is bepalend of een boom blijft leven op een dak. Bij Boijmans van Beuningen hebben wij lang met de ontwerpers gesproken om wellicht aan de buitenzijde andere bomen toe te passen dan in het binnengebied, toen was er nog sprake van ruim 200 bomen!

De juiste boom op de juiste plek is zeker op het dak een vereiste. Opvallend genoeg, zo schrijft Langendoen, wordt door architecten en bouwkundigen de benodigde groeiruimte vaak flink onderschat. Dit ook zo bij de enthou­siaste ontwerper bij Boijmans van Beuningen, die de bomen eerst in ranke vazen hadden geschetst. De stelregel is dat minimaal dezelfde vierkante meters van 25 kubieke meter bomengrond per boom op het maaiveld wordt gehanteerd, terwijl de boom nog meer ruimte zelf in kan gaan nemen. Waarom zou dat op een dak dan veel minder kunnen zijn? Langendoen vervolgt in haar boek met: “Het substraat wat op een dak toegepast zal worden is een groeimedium, geen wondermiddel. Slechts 1 kubieke meter doorwortelbare ruimte is echt niet voldoende. Niet alleen voor voldoende verankering, maar ook om voedsel, vocht en zuurstof op te nemen.” Het zijn uiteindelijk 75 stuks, driestammige berken geworden in Rotterdam.

Planning, constructie, waterdichtheid

Wat te doen met de planning van bomen op daken? Moet dit meegenomen worden in de bouwaanvraag of wordt er alleen melding gemaakt bij de gemeente middels de nodige constructieberekeningen? Op project Hofbogen, de aankomende Highline van New York, maar dan in ­Rotterdam, is indertijd naar horen zeggen een plan voor hoge bomen van tafel geveegd door de gemeente, omdat de zichtlijnen van dit stadsgedeelte dramatisch zouden gaan veranderen bij gebruik van hoge en forse bomen. Het resultaat: nu nog kleine fruitbomen die hier op het dak van het voormalige spoortraject zijn geplaatst. Maar kleine bomen worden vanzelf groter en zodoende omzeil je op een natuurlijke weg de grillen en grollen van een toenmalige afdeling Welstand van de gemeente Rotterdam.

Constructief moet er zeker aan een bomendak gerekend worden. Daken met bomen, in bakken van voldoende afme-ting, of volledig op het dak voorzien van minimaal 650-750 mm substraat, wat kan doorlopen tot wel 1200 mm dikte, geven gewichtstoenames van belastingen op het dak die kunnen oplopen van 1000-1100 kilo naar 1500 kilo en wel 2000 kilo per vierkante meter in droge of uiteindelijk natte toestand van de substraten.

Bomen over bomen op daken is uiteraard veel meer dan alleen het uitzoeken van de boom en het stormvast plaatsen hiervan. Ook het waterdichte gedeelte is een zorg apart voor een team dat hier integraal de zaken regisseert. Hovenier en dakdekker, samenwerkend aan een zorgeloos dak. En bij ieder bomendak zal zeker de vraag gesteld ­worden: welke dakbedekkingsconstructie zal de levensduur van een bomendak kunnen evenaren?