Roofs 2020-11-78 Meesterwerk van Niemeyer: de Kathedraal van Brasília

Internationale daken

De kathedraal van Brasília, officieel ‘Metropolitan Cathedral of Our Lady of Aparecida’ genaamd, is een kroonachtige hyperboloïde structuur die uit het omringende water lijkt te verrijzen. Het van buitenaf zichtbare uiterlijk van het gebouw, wat door de bijzondere opbouw eigenlijk in zijn geheel het dak is, is met zijn opvallende combinatie van gewapend beton en glas in lood minstens zo bijzonder als de bouwgeschiedenis en de architect erachter.

Joep Klerx

Voor het ontwerp van het bouwwerk werd een nationale ontwerpwedstrijd uitgeschreven. Die werd gewonnen door twee van de beste architecten van die tijd: Lucio Costa en Oscar Niemeyer. De eerste was een van de meest gerenommeerde ontwikkelaars van de openbare ruimte in het land en de tweede was toentertijd een erkend student van Le Corbusier en reeds een gerespecteerd architect. Inmiddels kennen we Niemeyer natuurlijk als een van de belangrijkste architecten in de moderne architectuur, met gewapend beton als zijn pionierende gereedschap.

Geste naar boven

De betonnen hyperboloïde structuur die door Niemeyer bedacht werd, lijkt met zijn glazen dak omhoog te reiken en open te staan naar de hemel. Het kroonachtige ontwerp is duidelijk te interpreteren als een geste naar boven. Sommigen zien er open handen in die in een kom naar de hemel wijzen. Anderen zien er een witte doornenkroon in, een verwijzing naar de doornenkroon van Jezus Christus. Wat je er ook in ziet, de kathedraal van Brasília is ontegenzeggelijk een indrukwekkend ontwerp.

De bewogen bouwgeschiedenis

Het was september 1958 toen de allereerste steen van dit magnifieke project werd gelegd. Het basis-frame in de vorm van de betonnen structuur van de kathedraal werd binnen twee jaar voltooid, maar zoals bij veel bouwprojecten in Brasília in die tijd, kwam de bouw vervolgens compleet stil te staan. President Juscelino Kubitschek gaf opdracht en hield toezicht op de onder andere de bouw van de Kathedraal van Brasília in de nieuwe hoofdstad van Brazilië. Het was Kubitscheks idee om Brasilía de uitstraling te geven die het als hoofdstad verdiende. Maar toen zijn ambtstermijn in 1961 afliep, stagneerde de bouw van talrijke projecten, waaronder de kathedraal. Om de zaken weer in beweging te krijgen werd de kathedraal overgedragen aan de katholieke kerk, ondanks het aanvankelijke idee van Kubitschek om een door de staat gefinancierde en interreligieuze kathedraal te bouwen die openstond voor alle geloofsricht­ingen. In 1968 werd de kathedraal, zij het met een open dak, ingewijd. De bouw werd voortgezet en de Kathedraal van Brasília werd uiteindelijk in 1970 voor het publiek geopend.

Zandloperfiguur

Het grootste deel van de kathedraal zelf bevindt zich onder de grond, maar het meest indrukwekkende deel – het 70-meter diameter en 42-meter hoge dak – steekt zichtbaar en imposant boven de grond uit. De vorm van het dak is een hyperboloïde, oftewel, een zandloperfiguur met mooie rondingen (Niemeyer hield van rondingen) en asymmetrische doorsneden. Het bestaat uit zestien identieke 90 ton wegende kolommen van gewapend beton die ter plaatse zijn geassembleerd. Die gebogen kolommen buigen naar binnen en komen kort samen, voordat ze zich naar buiten en naar boven vertakken om het bouwwerk zijn zandlopervorm te geven. Het glazen dak van de kathedraal bestaat uit zestien stukken met glasvezelversterkt kunststof, die elk onderaan tien meter breed zijn en in hun dertig meter lengte naar een punt toelopen tussen de ­betonnen pilaren. Daaronder hangt een glas-in-loden kunstwerk van 2.000 vierkante meter in de heldere kleuren blauw, groen, wit en bruin oorspronkelijk gemaakt in 1990 door Marianne Peretti.

Engelen

Een twaalf meter brede vijver omringt de kathedraal, die zorgt voor verkoeling in de kerk. Bezoekers kunnen de kathedraal betreden via tunnels onder deze vijver door. Deze tunnels zijn relatief donker, wat de binnenkomst in de door het daglicht helder verlichte kathedraal extra bijzonder maakt. De drie grote engelsculpturen die aan stalen kabels vanaf het plafond hangen, maken deze binnenkomst niet minder indrukwekkend. De complete kathedraal heeft een opper­vlakte van zo’n 3.800 m2, heeft ruimte voor zo’n 4.000 bezoekers tegelijkertijd en wordt jaarlijks door meer dan een miljoen mensen bezocht door mensen over heel de wereld.

Oscar Niemeyer

Met de Kathedraal van Brasília, maar ook het Hoofdkwartier van de Verenigde Naties en het Museum voor hedendaagse kunst in Niterói als een aantal van zijn belangrijkste werken, is zijn oeuvre eindeloos. In 1988 won hij de Pritzker Prize, de prijs die wordt gezien als de Nobelprijs van de architectuur. Hij ontwierp over zijn hele leven wereldwijd meer dan zeshonderd gebouwen en dat ontwerpen bleef hij tot en met zijn 105e levensjaar doen.

Vanwege zijn politieke overtuigingen werd Niemeyer na het begin van de militaire dictatuur van Brazilië in 1964, niet lang nadat hij de kathedraal had ontworpen, gedwongen in ballingschap te gaan. Hij verhuisde naar Frankrijk, alwaar hij tot zijn terugkeer naar Brazilië in de jaren 80 zijn werk als architect voor internationale opdrachtgevers voortzette. Teruggekomen in Brazilië, begon de ‘laatste fase’ van zijn leven. Hij overleed op 5 december 2012, slechts tien dagen voor zijn 105e verjaardag, in een ziekenhuis in Rio de Janeiro. Een overlijdensbericht in een nieuwskatern omschreef Niemeyer als volgt: “Niemeyer verwierp de door zijn modernistische voorgangers geprefereerde kubusvormen en bouwde enkele van ‘s werelds meest opvallende gebouwen – monumentaal, gebogen beton- en glasconstructies die de beschrijving tarten.” In een artistieke notendop is dit een mooie beschrijving van het meesterwerk dat de kathedraal van Brasília is.