Roofs 2023-04-88 Temppeliaukio Kirkko Helsinki: Kerk in een rots

Internationale daken

Of het nu de Notre Dame is in Parijs, de Sagrada Familia in Barcelona of de De Sint-Pieterbasiliek in Vaticaanstad, kerken zijn over het algemeen vaak imponerende bouwwerken. Minder bekend, maar volgens velen ook zeer imponerend, is de Temppeliaukio Kerk in Helsinki. Het gerucht gaat dat deze minder bekend is vanwege het gebrek aan mond-tot-mondreclame, omdat niemand de naam fatsoenlijk uit kan spreken. Deze bijzondere kerk heeft de bijnaam “Kivikirkko” wat letterlijk “Kerk van de Rots” betekent, en je ziet eigenlijk onmiddellijk waar het die naam aan te danken heeft. De kerk is de rots, de rots is de kerk. En het heeft decennia geduurd en welgeteld drie architectuurwedstrijden gekost voordat het bouwwerk in zijn huidige vorm gestalte kreeg.

Tekst: Joep Klerx

Architectuurwedstrijden

Er waren dus meerdere competities nodig voordat in 1968 de eerste steen van de kerk werd uitgehouwen. Sinds de bouw van de wijk Töölö in de jaren twintig van de vorige eeuw werd het Temppeliaukio-plein aangewezen als decor voor de parochiekerk. De eerste architectuurwedstrijd voor het ontwerp van de kerk werd vervolgens in 1933 uitgeschreven. Schijnbaar ging het om een veeleisende jury, want van alle inzendingen werd er geen enkele goed genoeg bevonden voor de bouw van de kerk. Drie jaar later, in 1936, werd besloten om het nogmaals te proberen en werd de tweede wedstrijd uitgeschreven. De meeste ontvangen projecten hadden een toren, vrij gangbaar voor een kerk, en uiteindelijk werd het project toegewezen aan professor J.S. Sirén – die ook een bouwwerk met een toren voorstelde. De eerste fase van de bouw begint in 1937, maar die wordt al snel onderbroken door het begin van de Tweede Wereldoorlog. De plannen gaan in de ijskast.

Afgeslankte versie

Om in de koude metaforen van het overwegend koude Finland te blijven, bleek de ijskast niet koud genoeg om de plannen écht goed te bewaren. Zo’n kwart eeuw later, in 1961, wordt besloten om een derde architectuurwedstrijd uit te schrijven. Wat een hele goede keuze blijkt, want om het cliché te bevestigen dat driemaal scheepsrecht is, zit de het ontwerp van de huidige kerk pas tussen de inzendingen van de derde wedstrijd. Het winnende ontwerp komt van de broers Timo en Tuomo Suomalainen, ook al is de uiteindelijke kerk een afgeslankte variant van het originele ontwerp. Vanwege de economische beperkingen in de naoorlogse periode werd het voorgestelde plan teruggeschroefd en werd de binnenruimte van de kerk teruggebracht tot ongeveer een kwart van de oorspronke­lijke oppervlakte.

Graffiti

De bouw begint uiteindelijk in februari 1968 en anderhalf jaar later, in september 1969, kan de kerk worden ingewijd. Ondanks het ingenieuze karakter van het ontwerp én de verregaande inperkingen van de omvang van het project, was een groot deel van de burgers destijds erg kritisch over het ontwerp. Zo waren sommige burgers bang dat het op een bunker zou lijken en vonden anderen dat het geld beter aan andere doelen kon worden besteed, zoals aan steun voor de hongerslachtoffers van Biafra. In 1969 kladden christelijke studenten zelfs het woord “Biafra” op de bouwplaats. Deze bekladding gaat uiteindelijk de geschiedenisboeken in als een van de eerste geregistreerde incidenten van openbare graffiti in Finland.

Platte koepel

Ondanks de protesten is de kerk in goede orde afgebouwd en is het sindsdien tussen de granieten rotsen in het centrum van Helsinki in de wijk Töölö, terug te vinden. Als je het plein nadert vanaf de Fredrikinkatustraat, verschijnt de kerk subtiel in de vorm van een platte koepel die nauwelijks boven de omgeving uitsteekt. Een onopvallende ingang, geflankeerd door betonnen muren, leidt bezoekers door een donkere gang naar het lichte heiligdom dat rechtstreeks in het gesteente is uitgehouwen. Als contrast met de zwaarte van de materialen creëren dakramen rondom de koepel een spel van licht en schaduwen en een gevoel van openheid.

Kerk én concertgebouw

Vandaag de dag wordt de kerk gewaardeerd als een van de meest populaire bezienswaardigheden van Helsinki. Bovendien dient het een dubbel doel: het is naast gebeds­huis voor de inwoners van Töölö ook een geliefde concert­locatie. Dat laatste komt door de indrukwekkende akoesti­sche kwaliteiten. Deze eigenschap is te danken aan de ruwe, blootgestelde rotswanden. In het oorspronkelijke ontwerp stelden de gebroeders Suomalainen een gladde betonafwerking over het gesteente voor, uit vrees dat de zichtbare rots te grof zou zijn voor de jury. Dirigent Paavo Berglund en akoestisch ingenieur Mauri Parjo verzekerden de ontwerpers echter van de akoestische kwaliteiten van een meer oneffen oppervlak, waardoor besloten werd de stenen muren ongemoeid te laten. De boormerken van de groeve zijn nog steeds zichtbaar op de muren.

Het dak en de inrichting

Het dak, een platte koepel met een diameter van 24 meter, steunt op radiale betonnen balken. Aan de binnenkant is de koepel bekleed met een niet-geoxideerde koperdraad van in totaal maar liefst 22 kilometer lang. Rondom de koepel vormen 180 glazen vlakken een groot dakraam dat natuurlijk licht in de hoofdruimte van de kerk brengt. De vorm van de glasplaten varieert om de overgang te maken van de afgemeten geometrische vorm van de koepel naar de vrije vorm van de rotswanden van wisselende hoogte. Tijdens het ontwerpen van het dak, is ook al rekening gehouden met het interieur, want boven het altaar wordt de lichtkoepel groter, waardoor er meer licht schijnt op de plek die gewijd wordt aan de heilige rituelen.

Graniet

Voor de muren zijn grote granieten rotsen, die op dezelfde plek zijn gedolven, bovenop de natuurstenen muren gestapeld om de uiteindelijk dertien meter hoge ruimte te creëren. Het gebouw benadrukt de natuurlijke elementen en de band met het land. In de lente, wanneer de sneeuw smelt, sijpelt het water uit de scheuren in het gesteente en wordt het opgevangen en afgevoerd door kleine kanaaltjes in de vloer. Het ontwerp van de binnenruimte komt voort uit het thema van het samenleven met de natuur. De gebruikte materialen, zoals koper en sierbeton, werden bewust gekozen als aanvulling op de tinten van het roze-kleurige granietgesteente.

De vloer van de kerk ligt op hetzelfde niveau als de hoogste straat die toegang geeft tot het plein, zodat bezoekers direct naar binnen geleid kunnen worden zonder dat er trappen nodig zijn. Hierdoor is de hoofdruimte voor iedereen toegankelijk. Een publieke galerij verbindt de hoofdruimte met de aanvullende parochiefaciliteiten aan de rand van de heuvel. De kerkinrichting werd ontworpen door de architecten. Orgelbouwer Veikko Virtanen vervaardigde het kerkorgel, dat 43 registers en 3001 pijpen heeft. En waar het ontwerp uit 1936 nog wel een klokkentoren had, is de afwezigheid van een klokkentoren bij deze kerk nog een extra ongewoon kenmerk. Ter compensatie van die ontbrekende klokkentoren wordt een opname van klokken van de Finse componist Taneli Kuusisto afgespeeld via luidsprekers op de buitenmuren. Het is een ongewoon aspect, wat eigenlijk best goed past bij deze toch al erg ongewone kerk in de rots in Finland.